SVETI SAVA, NAŠ SAVREMENIK

Sveti Sava je Srbima prvi verski poglavar, prvi pisac, prvi državnik, zakonopisac, prvi diplomata, prosvetitelj, prvi lekar.

Sveti Sava, spisi stari kažu bio je prijatan, ali neustrašiv; mudar, neobično lep, a vrlo skroman; veoma aktivan, ali staložen; društven, a ipak usamljen. Umeo je da živi otmeno u oba sveta, te su se mnogi na njega ugledali.

Delatnost Svetog Save bila je, ne samo verska, već i politička i zakonodavna. Njegov rad bio je usmeren na dobrobit srpskog naroda.

Rastko Nemanjić, srpski svetitelj Sveti Sava, je pored drugih brojnih zasluga, utemeljivač srpske diplomatije.

Naša savremena diplomatija ga smatra nekom vrstom preteče pacifizma. Sveti Sava je, pored brojnih diplomatskih misija na koje je išao, uspešno svršio najvažniju – nezavisnost za srpsku crkvu 1219. godine. Dobijanjem crkvene samostalnosti, srpske zemlje su, posle više vekova razjedinjenosti, dobile jedinstvenu crkvenu organizaciju. Tako se i prvi srpsko–ruski odnosi vezuju upravo za Svetog Savu. Tačnije za njegov susret s ruskim monahom Hilarionom, koji ga je odveo u svetogorski manastir Sv. Pantelejmona – Rusik, gde se zamonašio 1185. godine.

Nemanjići su prvo diplomatsko poslanstvo imali na carskom dvoru u Nirnbergu 1188. godine. Sledeće godine, kazuju istorijski izvori, srpski vladar Stefan Nemanja dočekao je u Nišu Fridriha Prvog Barbarosu. Sporazum koji su sklopili može se smatrati uspostavljanjem prvih srpsko–nemačkih odnosa.

Hodočašća

Ne treba zaboraviti ni Savina hodočašća – puteve na poklonjenje svetim mestima, kada se putovalo dugo i kada su susreti na visokom nivou bili retki. Hodočašća nisu bila samo poklonjenja, već i živa diplomatska aktivnost. Svaka mogućnost političkih razgovora i pregovora bila je dragocena i nije se smela propustiti.

Savina putovanja po Palestini, Svetoj gori i Vizantiji omogućila su kontinuitet u kulturnim interakcijama sa drugim narodima. Učestvovao je i u političkom životu zemlje, bio je prvi diplomata Srbije koji je u važnim državnim misijama išao stranim vladarima. Putovao je i po unutrašnjosti zemlje i susretao se sa običnim svetom, obilazio i podučavao narod.

Zajedno sa svojim bratom on stvara državu, brine se za narodne potrebe, formira identitetski osnov postojanja nacije. Vidimo njegovu blagonaklonost prema drugim narodima. Sava otvara škole, bolnice brine o sirotinji. Kosmopolitizam pokazuje gradeći van Srbije i pomaže sve narode sa kojima stupa u kontakt. Bugare, Grke pa čak i narode na istoku. Gradi hramove, pomaže sirotinju i brine za njih (koliko je u njegovoj moći) kao za svoju braću.

Utemeljivač srpske pravne kulture

Sveti Sava je uredio i na narodnom jeziku objavio zbirku svetovnih i crkvenih propisa pod nazivom Nomokanon, odnosno Zakonopravilo, kasnije poznata kao Svetosavska Krmčija. Ovaj zbornik preko Bugarske počeo je da se primenjuje i u Rusiji. Zajedno sa Dušanim zakonikom, koji je takođe pisan na narodnom jeziku, ova dela čine temelj srpske pravne kulture.

U Zakonopravilo je uneo brojne propise o zaštiti siromašnih, obespravljenih i ugroženih slojeva društva, definisao odnos između duhovne i svetovne vlasti. Krmčija je izuzetno značajno delo gde su jasno razrađeni zakoni, pravila života i rada ne samo u crkvi nego i u državi. Pravilima su obuhvaćena pitanja kao što su: pitanje robova, odnosa roditelja i dece, položaj žena, zaštita siromašnih . Knjiga od 800 stranica, po obimu najveći Savin spis. Knjiga je urađena 130 godina pre Dušanovog Zakonika i vekovima je služila kao izvor povelja i zakona.

Sava je odlično poznavao srpski narod i njegove osobine, pa se smatra da je Krmčija uspešno preslikala srpski narod.

Sveti Sava kao začetnik naučne medicine

Sveti Sava rano je uvideo da postoje Medicinski fakulteti u Sijeni, u Monpeljeu, Carigradu, i tako je došao na ideju da skupi sve te medicinske ideje koje su se bazirale na Hipokratovim i Aristotelovim izučavanjima medicine i postupcima u lečenju. Sve te spise doneo je u Srbiju. Međutim, Savi su nedostajale institucije i drugi učeni ljudi da bi sve to mogao da sprovede u delo. Zato on obnavlja manastir Hilandar na Svetoj Gori i tamo osniva prvu bolnicu, a to isto je učinio i izgradnjom manastira Studenica. Znači, Hilandar i Studenica postaju bolnice i Medicinski fakulteti u srednjem veku.

Tako je Sveti Sava dao mogućnost sveštenicima odnosno kaluđerima koji su se za to interesovali da izučavaju te medicinske spise i tako postanu neka vrsta lekara koji idu u narod i „sudaraju“ se sa narodnom medicinom, vračarama, sa magijom kojima su ljudi u to doba pribegavali kako bi se izlečili. Tako je Sveti Sava mnogo dobrog učinio za naučnu medicinu i unapredio zdravlje svog naroda„.

Sa svojim mnogobrojnim učenicima u Hilandaru i Studenici, preveo je mnoga klasična medicinska dela. Naši ljudi na taj način već u XII veku upoznaju dela velikog Hipokrata i Dioskorida, a zatim Galena, Avicena i drugih medikofarmaceutskih pisaca. Osnivač prvih srpskih bolnica, u Hilandaru 1191. i u Studenici 1208. bio je Sveti Sava. Za obe ove medicinske ustanove napisao je i tipike, propise o uređenju i radu bolnica. Sa svojih putovanja po Aziji i Africi Sveti Sava je doneo i razne egzotične lekove iz dalekih zemalja, medikamente dotle nepoznate u našim krajevima. Sveti Sava je svojim životom i delom postavio temelje moderne medicine, zahvaljujući kojima se srpska medicina upoznavala sa farmacijom, veterinom, balsamovanjem, embriologijom i higijenom.

Hilandarski medicinski kodeks

Prvi poznati srednjovekovni medicinski priručnik na srpskom.

Knjiga sadrži teoretska izlaganja i praktična uputstva za lečenje, nastala je i korišćena je na tlu Srbije. Nepoznatim putevima je stigla do Nemanjine zadužbine u Svetoj Gori, gde je sačuvana. Ovaj priručnik sadrži medicinska znanja, od onih iz antičke Grčke i Rima, pa sve do najmodernijih srednjovekovnih dostignuća iz čuvenih medicinskih škola u francuskom Monpeljeu i italijanskom Salernu.

Hilandarski medicinski kodeks je od višestrukog značaja za srpsku kulturu kao celinu. To je zbornik koji sadrži prevedene na srpski jezik najznačajnije spise salernske i monpeljeske medicinske škole. Ove činjenice govore da je srpska srednjovekovna medicina bila za ono vreme na nivou evropske medicine. Postojanje velikog broja terapijskih priručnika s preskripsijom (pravilima) iz ovoga spomenika dokazuje da su bili toliko mnogo korišćeni u našem narodu da su primili karakter naše narodne medicine.

Kao važan deo Hilandarskog medicinskog kodeksa ističe se njegov deo osvećen zaraznim bolestima, koje su harale Balkanom, naročito od sredine 14. veka, kada je s turskim osvajačima stigla i kuga. Uz nju, srpski medicinski priručnici bavili su se i velikim i malim boginjama, sifilisom, besnilom, leprom i malarijom.

Prva srpska medicinska ustanova

Studenička bolnica je, neosporno, bila prva srpska medicinska ustanova u pravom smislu reči, odnosno, bila je namenjena lečenju i nije bila tek azil za neizlečive i siromašne, kakva je bila praksa u mnogim bolnicama tog vremena na Zapadu.

Tadašnjoj srpskoj medicini bilo je dobro poznato učenje autora antičke medicine (Hipokrata, Aristotela, Galena), zatim autora čuvene aleksandrijske medicinske škole, ranovizantijske, salernske i monpeljeske medicinske škole. Srbi su već tada znali za medicinske knjige, „lekaruše“, koje počinju da se prevode sa latinskog jezika.

U Žitiju Svetoga Save, Teodosije govori kako je Sava, vraćajući se iz Jerusalima, posetio sultana u Aleksandriji, a ovaj mu je dao znatnu količinu arapskih lekova (balsamovo ulje, aloju i lekove sa aromatskim svojstvima).

Sa svojih dalekih putovanja po Aziji i Africi, Sveti Sava je donosio razne egzotične lekove, koji su imali vrlo široku primenu u srednjovekovnoj medicini (za lečenje rana, fraktura kostiju, oboljenja sistema za varenje), a njihova terapijska vrednost ne može se negirati ni sa gledišta savremene medicine.

Tako se, na primer, veruje da je kamfor – koji je tada bio dragocen lek za sve, ali i sredstvo za balsamovanje i kađenje, a veoma skup u to vreme – Sava od sultana kupovao za zlato.

Srednjovekovni srpski lekari, kao i današnji, bavili su se najrazličitijim oblastima, od urgentne medicine, preko epidemiologije, do ginekologije. Oni su bili i farmaceuti koji su, uz pomoć stručnih priručnika, spravljali lekove biljnog, životinjskog i mineralnog porekla. Jedno od najvažnijih pravila ustanovljeno još u hilandarskoj bolnici bila je izolacija onih koji su zaraženi prenosivim bolestima od ostalih bolesnika i zdravih ljudi.

Idući u korak sa najkulturnijim narodima Evrope, Srbi su rado primali kulturne tekovine Vizantije i Zapada.

Književno stvaralaštvo Svetog Save

Sava je svoj književni rad započeo u Hilandaru. Savina su pisana dela zapravo početak književnosti kod Srba, pa se i smatra da je on osnivač srpske srednjovekovne književnosti. U svojim je delima vešto naglašavao potrebu jednakosti, duhovni život i hrišćanski moral. Savin književni rad čine: crkvena pravila – tipici, prevodi, biografije, liturgijska poezija, povelje i pisma. Posebno se ogledao u pisanju žitija. Bavio se i prevođenjem jer je bio čovek velikog znanja i široke kulture. Sava je prvo radio na prevođenju sa grčkog a zatim na prilagođavanju našim potrebama crkvenih pravila.

Pre ovoga, svi sačuvani tekstovi samo su prepisivani prevodi crkvenih tekstova. Ovime možemo nazvati Savu rodonačelnikom pisanja na srpskoslovenskom i narodnom jeziku. Takođe se može reći da od njegovog vremena počinje istorija književnog jezika kao oruđa književnog stvaranja.

Savin književni rad veoma je obiman, a najpre je napisao tri tipika: „Karejski tipik“, „Hilandarski tipik“ i „Studenički tipik“.

Žitije Svetog Simeona i Služba Svetom Simeonu su veoma značajna pisana ostvarenja u koje je Sava uložio velike napore. Ova se ostvarenja ubrajaju u velike vrednosti početka srednjovekovne književnosti. Dok je ostala svoja dela pisao uglavnom narodnim jezikom ili mešavinom, ova je dela napisao na crkvenoslovenskom jeziku. Služba Svetom Simeonu se smatra početkom srpskog pesništva.

Sveti Sava – narodni učitelj

Odlazio je u svoj narod. Bio je pravi propovednik i narodni učitelj. Obilazio je skupove, slave, običaje, grupne radove u polju, vinogradima. Govorio je nadahnuto. Narod ga je slušao, divio mu se, upijao i pamtio što im govori.

Popularnost Savina je u narodu prerasla u kult a zatim u legendu koja se brzo širila po srpskih i drugim oblastima. Kao zaštitnik sirotinje je često bio motiv u narodnom stvaralaštvu. Njegov lik je obrađivan u narodnim pesmama, (Sveti Sava i robinja, Sveti Sava spasava janjce od Turaka, Sveci na slavi ) pripovetkama (Sveti Sava i đavo, Sveti Sava kao lekar, Nezahvalni siromah, Savina voda ) legendama i verovanjima. O Rastku Nemanjiću – Svetom Savi, pisali su između ostalih i Jovan Jovanović Zmaj, Desanka Maksimović, Ljubomir Simović, Matija Bećković, Vasko Popa.

Značaj koji je sveti Sava imao za srpsku umetnost, književnost, teologiju, medicinu, prosvetu, za sveukupnu kulturu – nemerljiv je. O njegovom životu i delima postoji obimna bibliografija. Sećanje na njegov lik upisano je u kolektivno pamćenje i biće srpskog naroda.

Celokupna prošlost srpskog naroda ne poznaje značajniju ličnost od Svetog Save – slažu se svi tumači dela najvećeg srpskog svetitelja.